Ziemia obiecana

^{© Studio Filmowe ZEBRA}

Realizowana przy użyciu trzech ekip zdjęciowych produkcja wskrzesiła na ekranie Łódź końca XIX wieku. Miasto pozostające wówczas pod zaborem rosyjskim, lecz zarazem wielokulturowe, zamieszkiwane przez Polaków, Żydów, Niemców… Mieszają się języki, krzyżują interesy. Łódź przeżywa boom gospodarczy, co chwila powstają i upadają kolejne fabryki. Kapitaliści budują sobie okazałe, nowobogackie pałace, a zarazem ulice toną w błocie, w którym codziennie do pracy brodzi ludzka biedota. Łódź to miasto bezwzględne, okrutne, krwiożercze. Miasto, które nie zna litości, które połyka człowieka i wypluwa go w kawałkach niczym rozpędzona maszyna. Tu bogiem jest wyłącznie „złoty cielec” – pieniądz. W jego blasku bledną i usychają dawne tradycje, religie, kodeksy, hierarchie...

Trójka przyjaciół – wywodzący się ze szlacheckiego rodu Karol Borowiecki (Daniel Olbrychski), Żyd Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) i Niemiec Maks Baum (Andrzej Seweryn), syn właściciela podupadającej tkalni – postanawia założyć własną fabrykę tekstyliów. I choć żaden z nich „nie ma nic”, to dzięki determinacji, sprytowi i nieczystym zagraniom, udaje im się zgromadzić kapitał. Przyszłość zdaje się należeć do nich.

Wajda oddał na ekranie dziką energię, jaka napędzała wówczas łódzki moloch. Niektóre sekwencje Ziemi obiecanej są par excellence mistrzowskie – zwłaszcza słynny fragment rozgrywający się w teatrze, gdzie tandetne widowisko wystawiane na scenie, jest ledwie tłem dla intryg, romansów i szemranych interesów załatwianych w lożach.

Reżyser mocno zaakcentował w filmie podziały i uprzedzenia etniczne (wytknięto mu zresztą na Zachodzie, że powiela w paru scenach antysemickie stereotypy). Podkreślił również rozwarstwienie społeczne, napędzane tak przez stary porządek szlachecki, jak i nowoczesną pogardę dla robotniczej masy, harującej za grosze, tracącej w fabrykach zdrowie, życie, ale także ludzką godność. W epilogu jednak ów skrzywdzony i poniżony „robol” zaczyna się upominać o swoje. Rzuca kamień w okno fabrykanta, szykuje się do strajku. To przebudzenie świadomości z jednej strony współgrało z oficjalnym światopoglądem Polski Ludowej, kraju socjalistycznego, z drugiej – niepokojąco dla władz przypominało o jej własnej walce z obywatelami, choćby podczas krwawo spacyfikowanych przez milicję i wojsko protestów robotniczych na Wybrzeżu, w grudniu 1970 roku.

Ziemia obiecana wygrała (ex aequo z Nocami i dniami Jerzego Antczaka) Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku w 1975. Otrzymała także główne nagrody na festiwalach w Moskwie, Chicago i Valladolid oraz – last but not least – nominację do Oscara w kategorii Najlepszy Film Nieanglojęzyczny. Oprócz trzygodzinnego obrazu kinowego powstał także czteroodcinkowy serial telewizyjny wyemitowany po raz pierwszy w 1978.

Ponadczasowa wartość Ziemi obiecanej – filmu, który nie stracił nic ze swego impetu i artystycznych walorów – leży w tym, że w sposób niezwykle sugestywny pokazuje wyzysk. To zadziwiające i zatrważające, jak niewiele w gruncie rzeczy różni XIX-wieczne fabryki od współczesnych korporacji. Dzisiaj dla wielu to one są ziemią obiecaną, która okazuje się ziemią jałową i przeklętą.

Bartosz Żurawiecki