Noce i dnie

^{© Studio Filmowe KADR}

Ekranizacja rozlewnej, czterotomowej powieści Marii Dąbrowskiej (wydanej po raz pierwszy w latach 1931-34) doskonale wpisywała się w program ideowy ówczesnych władz. Akcja Nocy i dni rozgrywa się między rokiem 1863, gdy na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem wybucha (i niedługo potem upada) powstanie styczniowe a 1914 – czyli datą rozpoczęcia I wojny światowej. Ukazuje na tle kilku dekad rodzinną sagę, dzieje rodziny Niechciców. Uczestnik powstania, Bogumił Niechcic – ranny w boju, znękany represjami i poniewierką, rozczarowany jeszcze jedną polską klęską – odkłada broń i sięga po narzędzia rolnicze. Odtąd całe swoje życie poświęci pracy w gospodarstwie. Będzie administratorem kolejnych majątków – najdłużej tego, który w Nocach i dniach nosi nazwę Serbinów.

Romantyczna gorączka ustępuje na chwilę miejsca pozytywistycznym ideałom. Ten okres polskiej historii nakłada się na europejską belle époque, gdy mieszkańcom Starego Kontynentu wydaje się, że wszelkie krwawe konflikty są już za nimi. To epoka prosperity gospodarczej, nowych prądów w sztuce i postępu technicznego. Czas spokoju i rozwoju, ale też marazmu społecznego i politycznego. Za piękną fasadą kotłuje się i wre, nadciągają rewolucje i wojny, lecz zamożni mieszczanie wolą udawać, że nie dostrzegają niebezpieczeństwa. Historia dopada jednak także bohaterów Nocy i dni. Klamrą filmu jest tułaczka wdowy po Bogumile Niechcicu, Barbary, w pierwszych dniach Wielkiej Wojny. Bohaterka musi uciekać z miasta Kaliniec, podpalonego przez wojska niemieckie. W czasie wędrówki wspomina swoje życie.

Barbara Niechcic (znakomicie zagrana przez Jadwigę Barańską, która za tę rolę otrzymała nagrodę na festiwalu w Berlinie) to jedna z najciekawszych postaci kobiecych w polskiej kulturze. Matka Polka, a przecież diwa. Niespełniona diwa, nienawidząca wiejskiego błota, marząca o salonach i wielkomiejskich rozrywkach, która – gdy wreszcie zamieszka w dużym mieście – czuje się w nim nie na miejscu. Kobieta pielęgnująca całe życie wspomnienie młodzieńczej miłości. Żona Bogumiła, człowieka, którego – jak sama przyznaje – nigdy nie kochała, ale z którym spędziła wiele dobrych lat. Nadopiekuńcza matka, nazbyt wyrozumiała dla swego synalka, kłamcy i utracjusza. Postać obdarzona wysokim, świdrującym głosem. Dla jednych irytująca, dla innych fascynująca. Typowa, a zarazem niejednoznaczna.

Aktorstwo – Barańskiej, Jerzego Bińczyckiego wcielającego się w Bogumiła, ale również odtwórców ról drugoplanowych – jest jednym z niepodważalnych atutów dzieła Antczaka. Ta filmowa saga została entuzjastycznie przyjęta przez publiczność (ponad 20 milionów widzów w kinach!) i krytykę.

Po ponad czterogodzinnej wersji kinowej – nagrodzonej Złotymi Lwami Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku – przyszedł dwunastoodcinkowy serial, do dzisiaj regularnie przypominany w polskich telewizjach. Jerzy Antczak pod koniec lat 70. wyemigrował z rodziną do Stanów Zjednoczonych, gdzie został wykładowcą Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles, na Wydziale Filmu i Telewizji. Do Polski powrócił w latach 90. i ponownie stanął za kamerą – nakręcił wtedy Damę kameliową (1994) i Chopina. Pragnienie miłości (2002). Natomiast w roku 2015 Noce i dnie zostały uznane w plebiscycie publiczności za najlepszy film w 40-letniej historii Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.

Bartosz Żurawiecki