Człowiek z marmuru
Pierwsza wersja scenariusza opowiadającego o losach przodownika pracy, którego władze powojennej Polski wyniosły na piedestał, potem zaś z niego zepchnęły, powstała na początku lat 60. Została wydrukowana w 1963 roku na łamach pisma „Kultura”. Autorem tekstu był pisarz i reżyser, Aleksander Ścibor-Rylski, w latach 50. autor powieści socrealistycznych. Wykorzystał w scenariuszu fakty z życia Piotra Ożańskiego – murarza, budowniczego Nowej Huty (robotniczego miasta pod Krakowem), uczestnika organizowanych przez komunistyczne władze pokazówek, podczas których wraz z kolegami bił rekordy układania cegieł.
© Studio Filmowe ZEBRA
W latach 60. realizacja filmu o ledwo co minionym czasie „błędów i wypaczeń” nie miała jednak szans na powodzenie. Musiała minąć dekada, musiały zmienić się władze partyjne, by w nieco bardziej liberalnej niż uprzednia epoce Edwarda Gierka można było ponownie podjąć próbę rozliczenia najnowszej polskiej historii. Za kamerą stanął Andrzej Wajda. Scenariusz uaktualniono, zmieniono też płeć i profesję dziennikarza, który podąża śladami sławnego przed laty przodownika, Mateusza Birkuta. Do boju ruszyła młoda studentka szkoły filmowej, Agnieszka – dziewczyna przebojowa i nieustępliwa – która chce nakręcić swój film dyplomowy. Wajda wzorował jej postać na wschodzącej wówczas gwieździe polskiej reżyserii, Agnieszce Holland (a może także na Agnieszce Osieckiej?). Bezbłędnie obsadził w tej roli debiutantkę, Krystynę Jandę, która jest dzisiaj – bez przesady można to powiedzieć – najpopularniejszą polską aktorką filmową i teatralną.
Rolę Birkuta otrzymał Jerzy Radziwiłowicz, aktor także o niewielkim jeszcze wówczas doświadczeniu filmowym. Człowiek z marmuru przyniósł mu nagrody m.in. w Belgradzie i Brukseli. Scenariusz Ścibora-Rylskiego nawiązuje do struktury Obywatela Kane’a Orsona Wellesa. Agnieszka spotyka się z ludźmi, którzy znali Birkuta, ale do niego samego nie jest w stanie dotrzeć. Bohatera oglądamy więc w retrospekcjach lub we fragmentach stylizowanych na czarno-białe archiwalne kroniki. Niczym w thrillerze do końca nie znamy rozwiązania zagadki – gdzie jest Birkut i jak potoczyły się jego losy.
Wskrzeszona na ekranie Polska czasów tuż powojennych zderza się z reporterskimi zdjęciami, ukazującymi rzeczywistość lat 70. Dekadę wielkich, propagandowych inwestycji, takich jak Huta Katowice, blokowisk budowanych w każdym mieście i specyficznej, inspirowanej stylistką dzieci-kwiatów mody. W filmie widać emancypacyjne trendy epoki. Postać Agnieszki, kobiety silnej i władczej, to ewenement w polskim kinie, pełnym cierpiących matek Polek i równie miłych, co biernych dziewczątek.
Człowiek z marmuru nie spodobał się władzy, która starała się jak mogła ograniczyć jego dystrybucję. W 1977 roku, na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku, jury ostentacyjnie pominęło film Wajdy w werdykcie. Otrzymał on za to Nagrodę Dziennikarzy. Rok później zdobył nagrodę krytyków FIPRESCI na festiwalu w Cannes. Doczekał się także dalszego ciągu, czyli powstałego na fali entuzjazmu po narodzinach „Solidarności” – Człowieka z żelaza (Złota Palma Cannes w 1981 roku).
Dzisiaj kontekst historyczny i polityczny filmu nieco się zatarł, pozostała natomiast uniwersalna opowieść o upadku idola. Opowieść typowa dla każdego, nie tylko przecież totalitarnego systemu, który lubi konformistów, a nie toleruje buntowników. Może więc człowieka wywyższyć, a niedługo później z równą bezdusznością zniszczyć.
Bartosz Żurawiecki
Człowiek z marmuru | |
Andrzej Wajda, 1976, dramat historyczny | |
Czas trwania: | 160’ |
Premiera: | 25.02.1977 |
Reżyseria: | Andrzej Wajda |
Scenariusz: | Aleksander Ścibor-Rylski |
Zdjęcia: | Edward Kłosiński |
Scenografia: | Allan Starski |
Dekoracja wnętrz: | Maria Osiecka-Kuminek |
Kostiumy: | Lidia Rzeszewska, Wiesława Konopelska |
Muzyka: | Andrzej Korzyński |
Dźwięk: | Piotr Zawadzki |
Montaż: | Halina Prugar |
Charakteryzacja: | Anna Adamek |
Kierownictwo produkcji: | Barbara Pec-Ślesicka |
Obsada: | Jerzy Radziwiłowicz, Krystyna Janda, Tadeusz Łomnicki, Jacek Łomnicki i inni |
Produkcja: | Zespół Filmowy X |
Prawa: | Studio Filmowe ZEBRA |
Wybrane nagrody: | |
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku: Nagroda Dziennikarzy (1977) | |
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Cannes: Nagroda FIPRESCI (1978) | |
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Brukseli – nagroda aktorska „Kryształowa Gwiazda” (Jerzy Radziwiłowicz) (1979) | |
Międzynarodowy Festiwal Filmowy FEST w Belgradzie: Nagroda Główna, Nagroda Aktorska (Jerzy Radziwiłowicz) (1979) | |
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Kartagenie: Nagroda Specjalna Jury (1980) |